Ερευνητικές εξορύξεις χωρίς μελέτες, ασφάλιση μόνο για ατυχηματική ρύπανση, fracking και περιορισμένη πρόσβαση στην περιβαλλοντική πληροφορία σε Ιόνιο και Κρήτη

Προοίμιο

Με την αιτιολογία ότι, η ανακάλυψη και παραγωγή υδρογονανθράκων είναι σημαντική για την οικονομική ανάπτυξη της Ελλάδας, η κυβέρνηση παραχώρησε περιοχές εκμετάλλευσης σε Ιόνιο και Κρήτη συνολικής έκτασης περίπου 60.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων για είκοσι πέντε χρόνια στις πετρελαϊκες εταιρίες exxon mobil, total και ΕΛΠΕ.¹ Οι περιοχές αυτές γειτνιάζουν με προστατευόμενες περιοχές του δικτύου Natura 2000.² Το 88,2 % των κατοίκων της τοπικής κοινωνίας θεωρούν ότι η υπεράκτια εξόρυξη και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων θα επηρεάσει αρνητικά τις προστατευόμενες θαλάσσιες περιοχές.³ Η υπεράκτια εξόρυξη πετρελαίου είναι σύμφωνα με την Οδηγία 2013/30/ΕΕ μια δραστηριότητα με «καταστρεπτικές και μη αναστρέψιμες συνέπειες στο περιβάλλον των θαλασσών και των παράκτιων περιοχών, καθώς και σημαντικό αρνητικό αντίκτυπο στις παράκτιες οικονομίες».⁴ Η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων σταματά τη χρηματοδότηση έργων ενέργειας από ορυκτά καύσιμα στο τέλος του 2021.⁵

Α. Ερευνητικές εξορύξεις χωρίς μελέτες

Το άρθρο 12.9 του ν. 4628/19 που προβλέπει ότι «στην περίπτωση των σεισμικών καταγραφών αναμένεται εύλογα να προκύψουν περιβαλλοντικές επιπτώσεις ήσσονος σημασίας» και ότι «στην περίπτωση των σεισμικών καταγραφών δεν είναι υποχρεωτική ΕΠΕ».⁶ Το άρθρο 3.5 του ν. 4628/19 αναφέρει: «Η εκτέλεση ερευνητικής γεώτρησης από το Μισθωτή (πετρελαϊκές) σύμφωνα με τους κανόνες επιστήμης και τέχνης έρευνας και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων». Σιωπηρά, συνδηλώνει οτι δεν υπάρχει απόφαση έγκρισης περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Και αυτό διότι, το άρθρο 4, παρ. 3α του Ν. 4409/2016 αναφέρει ότι η αδειοδοτούσα αρχή χορηγεί άδεια για υπεράκτιες εργασίες «εφόσον θεωρήσει επαρκείς τις αποδείξεις ότι ο αιτών έχει λάβει ή θα λάβει κατάλληλη πρόνοια, σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις, προκειμένου να καλυφθούν ευθύνες που ενδέχεται να προκύψουν από τις υπεράκτιες εργασίες υδρογονανθράκων, τις οποίες εκτελεί». Δεν ορίζει ρητά όμως βάσει ποιων κριτηρίων θα αξιολογήσει η αδειοδοτούσα αρχή. Η προϋπόθεση «…θεωρεί επαρκείς τις αποδείξεις…» είναι αόριστη.

Κατά συνέπεια, δεν υπάρχει προληπτική προστασία μέσω ΜΠΕ. Η ερμηνεία της «θεώρησης» είναι ασαφής και δεν προκύπτει το πλαίσιο της διακριτικής ευχέρειας της αδειοδοτούσας αρχής. Ούτε a priori -κατά τη φάση της αδειοδότησης-, αλλά ούτε και a posteriori -κατά τη φάση μιας ενδεχόμενης δικαστικής εκτίμησης- υπάρχει ένα σαφές πλαίσιο κρίσης της απόφασης αδειοδότησης. Το δικαστήριο στο μέλλον που θα κρίνει σε περίπτωση ατυχήματος, δεν θα καταλήγει αν οι πετρελαϊκές έλαβαν τα «εύλογα μέτρα», διότι δεν θα έχει μια μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων ανά χείρας να ελέγξει και να αναζητήσει τα «εύλογα μέτρα».

Β. Ασφάλιση μόνο για ατυχηματική ρύπανση

Το α. 9 του ν. 4628/19 (ΦΕΚ Α' 153/10.10.2019) προβλέπει ότι οι πετρελαϊκες «συνομολογούν και διατηρούν ασφαλιστική κάλυψη για τις εργασίες πετρελαίου, με τη μορφή και για τα ποσά, που συνηθίζονται κατά τις πρακτικές της διεθνούς βιομηχανίας πετρελαίου». Η εν λόγω ασφάλιση, πρέπει να καλύπτει τα ζητήματα που παρατίθενται στο Παράρτημα Ε. Το Παράρτημα Ε αναφέρει στο σημείο 1,β: «…η ασφαλιστική σύμβαση θα καλύπτει κάθε αιφνίδια και προκληθείσα εξαιτίας ατυχήματος ρύπανση που προκλήθηκε κατά την εκτέλεση των Εργασιών Πετρελαίου και για την οποία ο Μισθωτής ή ο Εκμισθωτής μπορεί να θεωρηθούν υπεύθυνοι…».

Αυτό σημαίνει δύο πράγματα:

1. Οι πετρελαϊκές μπορούν υπό προϋποθέσεις να αρνηθούν κάθε ευθύνη. Μπορούν να αποκρούσουν την ανάληψη ευθύνης σύμφωνα με το άρθρο 11 (παράγραφοι 4 και 5) του ΠΔ 148 / 2009 σε περίπτωση πράξης ή παράλειψης τρίτου, εντολής δημόσιας αρχής, έλλειψης δόλου ή αμέλειας σ.σ. με έγκριση ή άδεια δημόσιας αρχής και αδυναμία πρόβλεψης.
2. Οι πετρελαϊκές δεν ασφαλίζουν έργα και δραστηριότητες που δεν αποτελούν ατυχήματα. Στην περίπτωση όμως των υπεράκτιων εξορύξεων δεν έχουμε μόνο ρύπανση «εξαιτίας ατυχήματος» (ατυχηματική ρύπανση). Έχουμε ρύπανση και κατά τη συνήθη πορεία των πραγμάτων (επιχειρησιακή ρύπανση). Μια συνηθισμένη μέρα εξόρυξης δηλαδή, περιλαμβάνει δραστηριότητες με σημαντικές και επαναλαμβανόμενες περιβαλλοντικές επιπτώσεις: διαφυγές από γεωτρήσεις και ρωγματώσεις, διαρροές σε εγκαταστάσεις χερσαίων ή υπεράκτιων πλατφόρμων, ακούσιες ή εκούσιες εκλύσεις στις δεξαμενές αποθήκευσης, τους σταθμούς και τους αγωγούς μεταφοράς ή μεταφόρτωσης και λύματα κατεργασίας. Στην περίπτωση δε της υπεράκτιας εξόρυξης προστίθενται η ρύπανση από τις σεντίνες των πλοίων, οι διαρροές κατά τη μεταφορά, την πρόσδεση των αγωγών και τη σύνδεση των αντλιών, τον ηχοβολισμό και το θόρυβο των μηχανών. Όλες αυτές οι δραστηριότητες ενέχουν σημαντικούς κινδύνους για τη θαλάσσια ζωή και το θαλάσσιο οικοσύστημα και κατ΄επέκταση για την ανθρώπινη υγεία.

Σύμφωνα με το ν. 4628/19, α. 2 το βασικό στάδιο ερευνών διαρκεί οχτώ (8) έτη. Τα επόμενα 8 έτη λοιπόν, οι πετρελαϊκές σύμφωνα με το άρθρο 9.2 θα λαμβάνουν κατά το δοκούν τα «εύλογα μέτρα» για τον έλεγχο της ροής και την αποτροπή κάθε μορφής απώλειας ή σπατάλης υδρογονανθράκων υπέργεια ή υπόγεια κατά τη διάρκεια των εργασιών γεώτρησης, παραγωγής, συλλογής, διανομής ή αποθήκευσης.⁷ Χωρίς κυρώσεις, αφού ο νόμος 4512/2018 (ΦΕΚ A' 5/2018) για τον περιβαλλοντικό έλεγχο δεν είναι κατασταλτικός.

Τίποτε δεν εμποδίζει τις πετρελαϊκές εταιρίες να δοκιμάσουν την τύχη τους με την εξόρυξη μη συμβατικών υδρογονανθράκων στην Ελλάδα αν το κρίνουν σκόπιμο. Ο ελληνικός νόμος δεν κάνει διάκριση μεταξύ κατηγορίας υδρογοναθράκων (συμβατικούς ή μη συμβατικούς) ή μεθόδων εξόρυξης (κάθετη ή οριζόντια εξόρυξη, γεώτρηση ή ρωγμάτωση). Σύμφωνα με το άρθρο 1 του ν. 2289/95 (ΦΕΚ Α'27/1995) υδρογονάνθρακες είναι, «τα κάθε είδους πετρελαιοειδή σε στερεά, υγρή ή αέρια κατάσταση και συγκεκριμένα το ορυκτό αργό πετρέλαιο ή φυσική βενζίνη, τα φυσικά υδρογονανθρακούχα αέρια, καθώς και κάθε είδους ορυκτά ή ουσίες που εξορύσσονται μαζί τους».

Οι συσσωρεύσεις υδρογοναθράκων, σε μορφή πετρελαίου και αερίων προκαλούνται από μη περατά πετρώματα που λειτουργούν ως σταθεροποιητές. Τις συσσωρεύσεις αυτές τις ονομάζουμε συμβατικά κοιτάσματα. Η θέση τους σε απόσταση μερικών χιλιομέτρων από την επιφάνεια της γης και η εύκολη πρόσβαση στη στεριά διευκολύνουν την εξόρυξή τους μέσω κάθετης γεώτρησης φρεάτων. Στην περίπτωση που οι υδρογονάνθρακες δεν έχουν ακόμη συσσωρευθεί, η εξόρυξη γίνεται με ειδικές μεθόδους, κάθετες και οριζόντιες γεωτρήσεις, όπως για παράδειγμα την υδραυλική ρωγμάτωση σε σχηματισμούς έγκλειστου με νερό και πρόσθετα συγκράτησης ανοικτών ρωγμών. Στη δεύτερη περίπτωση μιλάμε για εξόρυξη σχιστολιθικού αερίου και πετρελαίου ή μη συμβατικούς υδρογονάνθρακες.⁸

Δ. Περιορισμένη πρόσβαση στην περιβαλλοντική πληροφορία

Η Οδηγία 2013/30/ΕΕ για την ασφάλεια των υπεράκτιων εργασιών πετρελαίου και φυσικού αερίου ορίζει ότι τα κράτη μέλη πρέπει να εφαρμόζουν μια σειρά κανόνων με σκοπό την πρόληψη των ατυχημάτων, καθώς και την άμεση και αποτελεσματική αντίδραση σε περίπτωση ατυχημάτων στις υπεράκτιες εγκαταστάσεις πετρελαίου και φυσικού αερίου. Για παράδειγμα, πριν από την έρευνα ή την παραγωγή, οι εταιρείες πρέπει να συντάσσουν έκθεση περί μεγάλων κινδύνων για την υπεράκτια εγκατάστασή τους. Κατά τη χορήγηση αδειών, τα κράτη μέλη της ΕΕ πρέπει να εξασφαλίζουν ότι οι εταιρείες έχουν επαρκή χρηματοδότηση και την αναγκαία τεχνική εμπειρογνωμοσύνη. Πρέπει να διατίθενται στους πολίτες πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο οι εταιρείες και οι χώρες της ΕΕ διατηρούν τις εγκαταστάσεις ασφαλείς. Επιπλέον, οι εταιρείες έχουν την πλήρη ευθύνη για τις περιβαλλοντικές ζημίες που προκαλούνται σε προστατευόμενα θαλάσσια είδη και φυσικούς οικοτόπους. Προς στιγμή, η πρόσβαση στην ως άνω αναφερόμενη περιβαλλοντική πληροφορία είναι ανύπαρκτη. Κυβέρνηση και πετρελαϊκές συμπορεύονται σε μια συγκεντρωτική, αδιαφανή και δίχως λογοδοσία διαδικασία.

Τα ατυχήματα της Αγίας Ζώνης ΙΙ στον κόλπο του Σαρωνικού το 2017, και του Sea Diamond στα Φηρά της Σαντορίνης το 2007, αλλά και η νομική αντιμετώπιση της διακινδύνευσης κατά τη θαλάσσια μεταφορά των χημικού οπλοστασίου της Συρίας το 2014, δεν πείθουν την τοπική κοινωνία για την ικανότητα της χώρας μας στη διαχείριση μεγάλων κινδύνων.

Στην περίπτωση των υδρογονανθράκων, έχουμε ήδη δώσει δείγματα γραφής: Κατά τη διάρκεια του δεύτερου εξαμήνου του 2015, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κίνησε διαδικασίες επί παραβάσει κατά 15 κρατών μελών για τη μη μεταφορά ή την πλημμελή μεταφορά στο εσωτερικό τους δίκαιο της Οδηγίας 2013/30/ΕΕ για την «Aσφάλεια στις υπεράκτιες εργασίες έρευνας-εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων». Παρελθούσης της προθεσμίας, ένα χρόνο αργότερα η Ελλάδα μετέφερε την Οδηγία στην ελληνική έννομη τάξη με το Ν. 4409/2016 (ΦΕΚ Α 136/28.07.16). Ο Ν. 4409/2016 (άρθρο 7) σχετικά με την ευθύνη για περιβαλλοντικές ζημίες παραπέμπει στο Π.Δ. 148/2009, δηλαδή σε ένα ελλιπές (κατά την Οδηγία 2004/35/ΕΚ) νομικό πλαίσιο, ένα πλαίσιο μη υποχρεωτικής ασφάλισης κινδύνου. Ο κίνδυνος από τις εξορύξεις συνεχίζει να παραμένει σε καθεστώς μη ρύθμισης.

Η ανησυχία που προκαλεί η εξόρυξη πετρελαίου για το φυσικό περιβάλλον της Ελλάδας (οικοσύστημα, θηλαστικά, βένθος) και τις παραγωγικές δραστηριότητες (τουρισμός – υδατοκαλλιέργειες) είναι εύλογη. Η ανησυχία αυτή αποτυπώνεται στην έρευνα της Επιτροπής Περιβάλλοντος του Δικηγορικού Συλλόγου Ηρακλείου (ΔΣΗ) σχετικά με τις εξορύξεις υδρογονανθράκων εντός των περιοχών προστασίας του δικτύου Natura 2000.⁹

Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρουσιάστηκαν από την Επιτροπή του ΔΣΗ, η πλειονότητα των ερωτηθέντων (συνολικά το 88,2 %) εμφανίζονται να θεωρούν ότι η υπεράκτια εξόρυξη και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων θα επηρεάσει αρνητικά τις προστατευόμενες θαλάσσιες περιοχές του δικτύου Natura 2000. Την ίδια στιγμή το 75,5% των ερωτηθέντων διαφωνούν με την εξόρυξη και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων στις θαλάσσιες περιοχές νότια και δυτικά της Κρήτης. Αναλυτικά, οι μισοί από τους ερωτηθέντες δήλωσαν να γνωρίζουν ότι προστέθηκαν νέες θαλάσσιες περιοχές προστασίας στη νοτιοδυτική Κρήτη μετά την αναθεώρηση του εθνικού καταλόγου περιοχών του Ευρωπαϊκού Οικολογικού Δικτύου Natura 2000 (ΚΥΑ 50473/2017, ΦΕΚ 4432/Β/2017). Το 94,1% του συνόλου θεωρεί σημαντική την ένταξη των νέων θαλάσσιων περιοχών στο Δίκτυο Natura 2000 (Οδηγίες 92/43/ΕΟΚ και 2009/147/ΕΚ).

• Στην ερώτηση «Συμφωνείτε με την εξόρυξη και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων στις θαλάσσιες περιοχές νότια και δυτικά της Κρήτης;» το 75,5% δήλωσε ότι διαφωνεί και το 17,6% ότι επιφυλάσσεται. Μόνο το 6,9 % δήλωσε σύμφωνο με την εκμετάλλευση υδρογονανθράκων.
• Στην ερώτηση «Πως πιστεύετε ότι η υπεράκτια εξόρυξη και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων θα επηρεάσει τις προστατευόμενες θαλάσσιες περιοχές του δικτύου Natura 2000 της Κρήτης;», το 72,5% απάντησε «αρνητικά» και το 15,7% «μάλλον αρνητικά». «Θετικά» δεν απάντησε κανένας. ενώ το 6,9% επιφυλάχθηκε. Από το 3,9% των ερωτηθέντων που απάντησαν «Μάλλον θετικά» το 60% θεωρεί περισσότερο πιθανό όφελος για το ανθρωπογενές περιβάλλον, ενώ κανείς από αυτούς δεν θεωρεί πως θα υπάρξει οποιοδήποτε όφελος για το φυσικό περιβάλλον. Από το 78,2% των ερωτηθέντων που δήλωσαν ότι η εξόρυξη και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων θα επηρεάσουν "αρνητικά" ή "μάλλον αρνητικά" το περιβάλλον, θεωρούν περισσότερο πιθανούς τους κινδύνους για τα θαλάσσια ύδατα (87%), για τα θαλάσσια θηλαστικά (83,7%) και τα ψάρια (76,1%).
• Στην ερώτηση αν είναι σημαντική η υποβολή μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων για τη σεισμική δραστηριότητα που ενδεχομένως προκαλέσει η εξόρυξη υδρογονανθράκων (Οδηγία 2014/52/ΕΕ) η συντριπτική πλειοψηφία, το 93,1 % απάντησε «πολύ σημαντική» ενώ το 3,9% δήλωσε ότι δεν γνωρίζει το ζήτημα. Ένα 3% θεωρεί την υποβολή ΜΠΕ «λίγο/ καθόλου σημαντική».
• Στην ερώτηση αν είναι σημαντική η χρηματοοικονομική ασφάλιση κινδύνου προκειμένου να καλυφθούν ζημίες που ενδέχεται να προκύψουν από τις υπεράκτιες εργασίες υδρογονανθράκων (Οδηγία 2004/35/ΕΚ) το 81,4% απάντησε «πολύ σημαντική» ενώ το 6,9% δήλωσε ότι δεν γνωρίζει το ζήτημα. Ένα 11,8% θεωρεί την ασφάλιση κινδύνου «λίγο/ καθόλου σημαντική».

Παρόμοια είναι η στάση των ερωτηθέντων στην ερώτηση για το ποιες ζημίες είναι σημαντικότερες για τις θαλάσσιες περιοχές Natura 2000; Αυτές που προκαλεί η συνήθης δραστηριότητα έρευνας και εξόρυξης (π.χ. ηχοβολισμός βυθού, διαρροές υγρών ή αερίων, απόβλητα, μεταφορτώσεις, σεντίνες), ή εκείνες που ενδεχομένως θα προκληθούν από ατύχημα. Εδώ, το 80,2% απάντησε ότι και οι δύο ζημίες είναι εξίσου σημαντικές.

Αντιφατική και μοιρασμένη είναι η κοινή γνώμη για τη στάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον τομέα των εξορύξεων υδρογονανθράκων. Στην ερώτηση αν είναι συμβατή η εκμετάλλευση υδρογονανθράκων με τις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το 30,4% απάντησε «Έχω την εντύπωση ότι είναι συμβατή». Το 29,4% απάντησε «δεν γνωρίζω το ζήτημα». Το 29,4% απάντησε «έχω την εντύπωση ότι δεν είναι συμβατή» και το 10,8% «γνωρίζω ότι δεν είναι συμβατή». Από εκείνους που απάντησαν «έχω την εντύπωση ότι δεν είναι συμβατή η εκμετάλλευση υδρογονανθράκων με τις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης», ή «γνωρίζω ότι δεν είναι συμβατή η εκμετάλλευση υδρογονανθράκων με τις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης», το 75% εκτιμά ότι προσβάλλονται πολιτικές για την κλιματική αλλαγή και το 71,7% ότι προσβάλλονται πολιτικές για τη βιοποικιλότητα.

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία, ότι η εξόρυξη πετρελαίου είναι υψηλού κινδύνου και ότι το πετρέλαιο και το αέριο θα έπρεπε να μείνει στη θέση του, δηλαδή στα βάθη της Γης. Η ελλιπής πληροφόρηση, η αδυναμία ελέγχου των ερευνητικών και εξορυκτικών δραστηριοτήτων και η επιλεκτική εφαρμογή του άρθρου 191 ΙΙ της ΣυνθΛΕΕ, δημιουργούν αισθήματα ανασφάλειας τόσο στον ανειδίκευτο διοικούμενο, που καλείται να υποστεί τις τυχόν καταστροφικές συνέπειες των εξορύξεων, όσο και στον εξειδικευμένο νομικό περιβάλλοντος, που καλείται να ερμηνεύσει και να αξιολογήσει το εφαρμοστικό πλαίσιο των υπεράκτιων εξορύξεων.

Στη διαμόρφωση της στάσης μας απέναντι στις εξορύξεις πετρελαίου οφείλουμε να θυμηθούμε την Αγία Ζώνη ΙΙ, το Sea Diamond και τα χημικά της Συρίας. Οφείλουμε να μάθουμε ότι κατά το διάστημα 2001-2010 η Υπηρεσία Διαχείρισης Ορυκτών των ΗΠΑ είχε καταγράψει 858 πυρκαγιές και εκρήξεις στις 3.858 υπεράκτιες εξέδρες άντλησης στον Κόλπο του Μεξικού. 95,3 εκρήξεις το έτος ήταν μια συχνότητα που προμήνυε την έλευση της οικολογικής καταστροφής του Deep Horizon (2010). Οφείλουμε να παραδειγματιστούμε από τα Κανάρια νησιά όπου η εξόρυξη σταμάτησε μετά από έρευνες δύο ετών και τις αντιδράσεις της τοπικής αυτοδιοίκησης και 200.000 διαδηλωτών το 2016.

Δεν μπορούμε να μείνουμε αδρανείς. «Οιαδήποτε αδράνεια εν προκειμένω θα μπορούσε να έχει ως αποτέλεσμα την κλιμάκωση της ρύπανσης και την ακόμα μεγαλύτερη απώλεια της βιοποικιλότητας στο μέλλον» [Σκέψη 2 στην υπόθεση C378/08 ΔΕΚ]».