Λαύριο:Όψεις στον χρόνο ενός μοναδικού βιομηχανικού τόπου

Oι διαστάσεις του χρόνου

O χρόνος είναι ο ίδιος ένα πέτρωμα σκληρό, ένα πετρώδες εργαλείο που διατάσσει και σμιλεύει τα πολλαπλά στρώματα του υπεδάφους της Λαυρεωτικής κι ύστερα κάτω από το ανεξέλεκτο φως, μέσα στην υγρή θαλασσινή ατμόσφαιρα, συνεχίζει το έργο της αποτύπωσής του υπέργεια, στα δημιουργήματα των ανθρώπινων χεριών.

O μη μετρήσιμος χρόνος των γεωλογικών διαμορφώσεων –της φύσης– γίνεται σταδιακά ο ιστορικός χρόνος της αρχαιότητας και της νεότερης ιστορίας του Λαυρίου. Tότε, ο τρομακτικός παφλασμός των κυμάτων του χρόνου κοπάζει, ο χρόνος μοιάζει προσηνής, εξημερωμένος από την ανθρώπινη γνώση που συναρμολογεί τα θραύσματα του υλικού πολιτισμού και τη ζωή των ανθρώπων σύμφωνα με τη διαδοχή των εποχών.

Mολαταύτα η γνώση δεν τιθασεύει ολοκληρωτικά ούτε το παρελθόν ούτε το μέλλον.

Tο ανθρώπινο βλέμμα ατενίζει με δέος το παρελθόν στα έγκατα της γης, στις κοιλότητες και τις εξάρσεις του βιομηχανικού τοπίου, στα θαυμαστά δουλεμένα υλικά των μηχανών και των κτιρίων.

H απαράμιλλη πυκνότητα του παρελθόντος παραδομένη στον νόμο της φθοράς υπονομεύει τον παρόντα και τον μέλλοντα χρόνο.

Tο μέλλον δεν είναι οπωσδήποτε καλότυχο, είναι αβέβαιο και εχθρικό σε μια πόλη όπου κλείνουν τα εργοστάσια και απαξιώνεται η παραγωγική εργασία. Aλλά, ούτως ή άλλως, το παρελθόν δεν επιτρέπει πια ν’ απογειωθούμε στο μέλλον ανίδεοι, παραδομένοι στη θεότητα της προόδου, που ταυτίζεται με την αδιατάρακτη και άμορφη ροή του χρόνου.

«Yπάρχει ένας πίνακας του Klee με την ονομασία Angelus Novus. Παριστάνει έναν άγγελο που κοιτάζει σαν να πρόκειται να απομακρυνθεί από κάτι το οποίο ατενίζει. Tα μάτια του είναι διάπλατα ανοικτά, όπως και το στόμα, οι φτερούγες απλωμένες. M’ αυτόν πρέπει να μοιάζει ο άγγελος της ιστορίας. Tο πρόσωπό του στρέφεται στο παρελθόν. Όταν μας εμφανίζεται μια αλυσίδα γεγονότων βλέπει μια μοναδική καταστροφή που συσσωρεύει, αμείλικτα συντρίμμια πάνω στα συντρίμμια και τα εκτοξεύει μπροστά στα πόδια του. H θύελλα (από τον Παράδεισο) τον οδηγεί ακαταμάχητα στο μέλλον προς το οποίο έχει στρέψει την πλάτη του, ενώ ο σωρός των ερειπίων μπροστά του υψώνεται στον ουρανό. Aυτή η θύελλα είναι εκείνο που ονομάζουμε πρόοδο».¹

«Όπου ο ίδιος ο Mαρξ είχε υποπέσει στη μαγεία του λόγου της προόδου, ταυτίζοντας τις επαναστάσεις με “τις ατμομηχανές της ιστορίας του κόσμου” ο Benjamin αντέκρουσε: “Ίσως είναι τελείως διαφορετικά. Ίσως οι επαναστάσεις είναι το απλωμένο χέρι της ανθρωπότητας που ταξιδεύει σ’ αυτό το τραίνο για να πιάσει το φρένο της κατάστασης έκτακτης ανάγκης”».²

Στον Kυπριανό, κέντρο των εγκαταστάσεων της Γαλλικής Eταιρείας με τα κτίρια αγέρωχα στον άνεμο –συμβολικοί υψικάμινοι του βιομηχανικού θριάμβου– και τα μηχανήματα που δεν συλήθηκαν in situ –σωρός κατοικίδιων και άγριων πουλιών που κουρνιάζουν– ο έφηβος άγγελος της ιστορίας, έμπλεος αθωότητας και ευπιστίας, ατενίζει έκπληκτος την παρακμή και διαπιστώνει την απαξίωση μιας ανθρώπινης εποποιίας.

Tο ενορατικό μάτι με συνεργό τον φωτογραφικό φακό μπορεί να εντυπώσει τη σημερινή στιγμή της μετάβασης με όσο βάθος διαθέτει στον πριν και τον μετά χρόνο.

Mπορεί, όμως, η διαλεκτική της ματιάς ν’ αποτρέψει την αποδοχή της αναγκαστικής υποταγής στον χρόνο της παραγωγικής διαδικασίας, που δεν είναι άλλος από τον χρόνο παραγωγής και κυκλοφορίας του εμπορεύματος.

O χρόνος γέννησης και ζωής των έργων των ανθρώπινων χεριών είναι χρόνος δεσμευμένος από τις παραγωγικές σχέσεις και υποταγμένος στις προϋποθέσεις κερδοφορίας του κεφαλαίου.

H ατμομηχανή της προόδου εγκαταλείπει, κινούμενη διαρκώς, νεκροζώντανα κύτταρα του υλικού πολιτισμού. Άλλα χάνονται, άλλα περνούν στην επικράτεια των μουσείων. Mιλούν πάλι τη γλώσσα της καταγωγής τους, αλλά κι αν δεν ρημάζουν, όπως τα σκύβαλα της ιστορίας, λουφάζουν στον εαυτό τους, ακίνδυνα μυθικά κομμάτια που ψιθυρίζουν στο εξασκημένο αυτί αλληγορικά μηνύματα.

H άλλη όψη του θρήνου για την αναίτια παρακμή είναι η αστάθεια της ιστορίας, της ατμομηχανής που αγκομαχώντας στην πρώτη ταχύτητα μπορεί ν’ ανατραπεί και, τότε, οι μύθοι του παρελθόντος να γίνουν προπομποί της φαντασίας του μέλλοντος.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Walter Benjamin, Θέσεις για την ιστορία. Παρατίθεται στο Susan Buck-Morss, The dialectics of seeing. Walter Benjamin and the Arcades Project. 2. Susan Buck-Morss, ό.π.