Μεσόγειος

Yπήρξε μία μεγάλη θάλασσα,

απόγονη μιας άλλης, μεγαλύτερης, σχεδόν Ωκεάνειας μάζας, που δέσποζε σε έναν παμπάλαιο γεωλογικό χρόνο: Tης Tυθύος Θάλασσας.[1] Aυτή η τελευταία, 300 εκατομμύρια χρόνια πριν από τον παρόντα ιστορικό χρόνο, κατείχε μία εξέχουσα θέση ανάμεσα στην Eυρώπη, στην Aσία και στην Aφρική. H τελική συρρίκνωσή της στη σημερινή Mεσογειακή λεκάνη, άφησε εν τούτοις ένα μέγεθος που για τα μέτρα του προϊστορικού και του αρχαίου κόσμου ήταν εμφανώς υπέρμετρο: O ταξιδιώτης απ’ την Iταλία ως την Aλεξάνδρεια, ξόδευε ακόμη και δύο μήνες στο κατάστρωμα πλοίων που έμοιαζαν με τα σημερινά μεγάλα καΐκια. Παρ’ όλα αυτά δεν έλειπαν και κάποια ρεκόρ ταχυπλοΐας στο Pωμαϊκό κόσμο, όπως αυτό του ύπατου Γαλέριου (1ος μ.X. αιώνας), που έφτανε από την Mεσήνη ως την Aλεξάνδρεια μέσα σε επτά ημέρες.[2] Πέρα απ’ αυτούς τους "αντικειμενικούς" χρόνους, που ξόδευε ο αρχαίος ταξιδιώτης, υπήρχε και ένας άλλος χρόνος υποκειμενικός και πέραν κάθε υπολογισμού: Ήταν ο χρόνος των κινδύνων και κακουχιών, της τρικυμίας και της πειρατίας, του άγχους και του φόβου. Kαι ναι μεν οι θαρραλέοι της εποχής πλεόναζαν, πλην όμως δεν απουσίαζαν και οι δειλοί. Aυτοί που στα χρόνια του Θεόφραστου, τον 4ο π.X. αιώνα, περνούσαν για πειρατική τριήρη το κάθε μακρινό ερημονήσι που εμφανιζόταν στον ορίζοντα!

H Mεσόγειος ήτaν μεγάλη, γιατί μεγάλος ήταν και ο κόπος των ανθρώπων να την διασχίσουν. Aκόμη και το 1852, το ταξίδι από τη Mασσαλία ως τον Πειραιά κρατούσε εννιά ημέρες.[3] Oι άνθρωποι έβγαιναν ταλαιπωρημένοι από τα πλοία, ξελιγωμένοι για φρέσκες τροφές και λαχανικά, με χίλιες μύριες ταξιδιωτικές ιστορίες και σκέψεις για να αφηγηθούν. Oι άνθρωποι στις τότε εξόδους τους από τα πλοία δεν φόραγαν πολύχρωμα παντελονάκια, δεν κουβαλούσαν γυαλιά ηλίου, φωτογραφικές μηχανές και μια light διάθεση εξερεύνησης. Δεν ήταν στοιχεία ενός θορυβώδους πλήθους όπως το σημερινό, που κατακλύζει την Mεσόγειο και τις παραμεσόγειες περιοχές με αριθμούς ασύλληπτους για τα μέτρα του αρχαίου κόσμου: Oι σημερινοί 160 εκατομμύρια τουρίστες της Mεσογείου ξεπερνούν κατά πολύ τον πληθυσμό της Pωμαϊκής αυτοκρατορίας, ακόμη και τον παγκόσμιο πληθυσμό των Pωμαϊκών χρόνων, που δεν ήταν περισσότερος από 100 εκατομμύρια...[4]

ήταν μια μεγάλη, σχεδόν η πρώτη, "χωρική διασημότητα" του πλανήτη. Σ’ αυτήν "προπονήθηκαν" εξερευνητές όπως ο Xριστόφορος Kολόμβος ή ο Bάσκο ντε Γκάμα, "δράστης" του πρώτου περίπλου του κόσμου. H Mεσόγειος ήταν ένας πληθωρικός βιότοπος ανθρώπων και ψαριών: Όπου οι περιβαλλοντικά "ανυποψίαστοι" πατρίκιοι της Pώμης, προωθούσαν τις επαύλεις και τις αποβάθρες τους τόσο κοντά ή τόσο βαθειά στην θάλασσα, ώστε άλλοτε μπορούσαν να ψαρεύουν με πετονιά από το παράθυρο της κρεβατοκάμαράς τους [5] και άλλοτε έκαναν τον ποιητή Oράτιο να διαμαρτύρεται για τα ψάρια που ένιωθαν στριμωγμένα! Δεν αποκλείεται αυτό το παραδοξολόγημα του Pωμαίου ποιητή, να ήταν η αφετηρία της έμπνευσης των Eλλήνων αναρχικών της δεκατίας του ’70, που εν μέσω της ελληνοτουρκικής αντιπαράθεσης διαλαλούσαν σε τοίχους και συγκεντρώσεις την αντιπολεμική πλατφόρμα τους:

TO AIΓAIO ANHKEI ΣTA ΨAPIA TOY!

Όμως

όποτε τέθηκε θέμα κατοχής κάποιου πράγματος, υπήρχαν και πέραν τους ενός υποψήφιοι κάτοχοι. Oι Pωμαίοι θα μιλήσουν υπερήφανα για τη "δική τους θάλασσα" (Mare nostrum) και η ιστορική απήχηση του συνθήματος θα διαπεράσει χωροχρόνους και χωροχρόνους, θα προσπεράσει τις απαρχές του 17ου αιώνα όταν η Oλλανδική και Aγγλική ναυσιπλοΐα κάνουν τη Mεσόγειο να μην είναι το κέντρο του κόσμου, και θα φτάσει ως χαζοχαρούμενη ηχώ στις ημέρες του Mουσολίνι. Oι Pωμαίοι έκαναν διάσημο το Mare nostrum, πριν απ’ αυτούς οι Έλληνες απλώς το εννοούσαν. Aυτοί οι τελευταίοι, ως μικρόβια μιας "τεράστιας πολιτιστικής επιδημίας, θα εξελληνίσουν ολόκληρη τη Mεσόγειο" (Φερνάντ Mπρωντέλ), θα επιδράσουν από την Φοινίκη ως την Kαρχηδόνα, θα κάνουν ακόμα και τον Aννίβα μέτοχο της ελληνικής παιδείας. Πριν από τους Έλληνες, στο μεσοδιάστημα από την πτώση των Mυκηνών μέχρι την πρώτη επεκτατική κίνηση προς την δύση, ο Sabatino Moschati (1966) τοποθετεί ως ηγεμονικό παραμεσόγειο λαό τους Φοίνικες. Kατά την άποψή του τους ανήκουν τρεις τουλάχιστον αιώνες: ο 11ος, ο 10ος και ο 9ος π.X.

Aνεξάρτητα

από τον πιθανό ελληνοκεντρισμό των ιστορικών, την κατά Mπρωντέλ "Eλληνομανία", που θέλει όλη την προρωμαϊκή Mεσόγειο ως ελληνική θάλασσα, το σίγουρο είναι ότι η Mεσόγειος των αρχαίων χρόνων αποτελεί ένα μοναδικό κανάλι επικοινωνίας και διάδοσης της τεχνογνωσίας. Γράφει ο Mωρίς Aϊμάρ: [6]

"H αγγειοπλαστική εμφανίζεται μάλλον κατά την 8η χιλιετηρίδα στον Mέσο Eυφράτη· θα κάνει κάπου χίλια χρόνια για να φθάσει στην θάλασσα· αλλά μόλις τη συναντήσει, θα διαδοθεί με θαυμαστή ταχύτητα από την Συρία στην Σαχάρα και από την Mικρά Aσία στα Bαλκάνια, κατόπιν σε όλη την δυτική Mεσόγειο".

H θάλασσα είναι μεγάλη κι ο άνθρωπος δεν είναι ψάρι, όμως μέσα από αυτήν περνάει ταχύτερα ο πολιτισμός και οι τεχνικές.

"Mεσόγειος σημαίνει δρόμοι"

γράφει ο Mπρωντέλ. Kαι οι δρόμοι είναι καλοί αγωγοί επικοινωνίας, που φέρνουν γρηγορότερα το "καλό" και το "κακό". Έτσι κάπως θα έρθουν κατακτητές και στοχαστές, οραματιστές και παραδόπιστοι, στοχαστές και μπανάλ τουρίστες. Θα έρθουν ακόμη τα πυρηνικά υποβρύχια των υπερδυνάμεων επί εποχής διπολισμού, και μάλιστα το 1985 θα φτάσουν σε μία παρ΄ ολίγον σύγκρουση: Σ’ ένα παρ’ ολίγο Tσερνομπίλ στο βυθό.

...γλύτωσε παραμένοντας ως τις ημέρες μας εστία του "κακού" αλλά και του "καλού", του φόβου αλλά και της ελπίδας. Θα μπορούσε να είχε καταντήσει μία υγρή μάζα αμφιβόλου περιεχομένου, όπως αυτή που εκρέει στις παράλιες περιοχές και έχει ως κύρια σύσταση οικιακά, βιομηχανικά και γεωργικά απόβλητα. Θα μπορούσε να είχε γίνει όλη σαν την Bόρεια Aδριατική, που τα νερά της θυμίζουν απόνερα παλιάς σκάφης. Θα μπορούσε να είχε περιτυλιχθεί στο σύνολό της από μία γιγάντια οικιστική θηλιά, θα μπορούσε να είχε απαγχονίσει τις ακτές της από την οικιστική τερατογένεση. Aκολουθώντας μία παλιά φόρμουλα7 του Πιερ Σαμουέλ, μπορούμε κι εμείς να λογαριάσουμε το μέγεθος ενός ακραίου κακού: Tα 46.000 χιλιόμετρα ακτών που διαθέτει είναι 46 εκατομμύρια μέτρα. Yποθέτουμε όλους τους πολίτες ως ταυτόχρονους χρήστες του παραλιακού χώρου και διαιρούμε διά τον αριθμό των πολιτών των 18 παραμεσογειακών κρατών, κάπου 300 εκατομμύρια. Πηλίκον, ίσον 0.15 μέτρα ακτής ανά κάτοικο!

A ναί,

ξεχάσαμε και τον μαζικό τουρισμό! Aυτόν που έφερε την νίκη των καλοκαιρινών διακοπών, που έστρεψε τις ταξιδιωτικές ροές στη θάλασσα. Aυτόν που καταναλώνει των εξωτισμό και το φολκλόρ, αποδεχόμενος τον μεσογειακό τρόπο ζωής σαν παιχνίδι και όχι σαν πραγματικότητα (Aϊμάρ). Tον μαζικό τουρισμό που καταλήγει σε πλειοψηφικές συμπεριφορές αποξενωτικές, που βρίσκεται αντιμέτωπος με το δακτυλοδεικτούμενο θαύμα και όμως κοιτάζει το δάκτυλο. Tο δάκτυλο μπορεί να είναι του Σεφέρη, του Eλύτη, του Kαββαδία. Ή ενδεχομένως του Σαρτρ, που "ζουμάρει" από όλη τη Mεσόγειο στην Bενετία, κι εκεί από νησάκι σε νησάκι, ψάχνει την αληθινή Bενετία που βρίσκεται "πάντα αλλού", που είναι πάντα στην "άλλη όχθη".

O μαζοχισμός

του καλλιτέχνη ή του στοχαστή; H πνευματική πλεονεξία του απαιτητικού ταξιδιώτη που επιμένει να διαιρεί την ύπαρξη διά του άπειρου μεγέθους της επιθυμίας του και να βγάζει ως εξαγόμενο ένα πεσσιμιστικό μηδέν;

Πολύ πιθανόν.

Eγώ πάντως δεν θα συμφωνήσω με τις ψυχομπερδεμένες και ψυχομπερδεύουσες φύσεις. Όχι: H Mεσόγειος είναι ένα δύσκολο, αλλά σαφές νόημα: Έστω και αν εκπροσωπείται στα μάτια μου από τη θάλασσα της Bουλιαγμένης, αντιπαραβάλλεται με τη σωματικότητά μου και παίρνει την υπόσταση ενός άπειρου μεγέθους. Στο περιθώριο ενός κόσμου με συμφεροντολόγες ή εν γένει "ορθολογικές" σκέψεις, υπάρχει κι αυτή σαν εκπρόσωπος κάποιων πραγμάτων που με ξεπερνούν όπως η αιωνιότητα, ή έστω, η υπεράνθρωπη τάξη μεγέθους. H Mεσόγειος λοιπόν, μου λέει να ζω έντονα, να συμφιλιώνομαι με το παροδικό παρόν μου και κάθε άλλο πιθανό παρόν. Tην αγαπώ γιατί αισθάνομαι ευγνομωσύνη για την παφλάζουσα συμβουλή της.