Πράσινες οάσεις στις πόλεις: η ελληνική πραγματικότητα

Οι πράσινες οάσεις στις πόλεις είναι μικρότερες ή μεγαλύτερες ελεύθερες επιφάνειες που είναι ακάλυπτες από οικήματα και είναι κοινόχρηστες. Χωρίζονται θεσμικά σε δύο κατηγορίες, τα πάρκα και τα άλση, τα οποία φέρουν φυσική ή τεχνητή βλάστηση, με ή χωρίς κηποτεχνικές διαμορφώσεις. και οι οποίες έχουν αποτυπωθεί κατά τον πολεοδομικό σχεδιασμό ως πάρκα, άλση, πράσινο, κοινόχρηστοι χώροι, κλπ. Οι πράσινες οάσεις μπορεί να είναι σημειακές οπότε τότε αναφέρονται σε δενδροστοιχίες ή μεμονωμένα δέντρα.

Τα πάρκα δεν ήταν ποτέ τόσο σημαντικά στις ελληνικές πόλεις όσο είναι σήμερα. Οι πόλεις μας κατά το παρελθόν ήταν γεμάτες αδόμητους χώρους, τους οποίους οι “τσακαλοπαρέες” εκμεταλλεύονταν δεόντως. Οι μεγαλύτεροι εκμεταλλεύονταν τα πεζουλάκια μπροστά στα σπίτια τους που ήταν ασφαλή και ήσυχα. Οι κάτοικοι θεωρούσαν το χώμα, τις υδάτινες επιφάνειες και τη χαμηλή βλάστηση (όχι δηλαδή τους θάμνους και τα δέντρα που είναι πιο ψηλά φυτά) ως βρώμικο και επικίνδυνο στοιχείο που «καθάριζε» με τη μετατροπή του σε τσιμέντο ή άσφαλτο. Γι’ αυτό και δεν υπήρχαν αντιδράσεις όταν μπαζώνονταν ρέματα και μετατρέπονταν σε δρόμους, εκκλησίες, γήπεδα, παιδικές χαρές κ.α. Όσο όμως οι πολυκατοικίες και τα αυτοκίνητα αυξάνονταν, η γειτονιά έχασε τις ακάλυπτες θέσεις της. Σταδιακά οι κάτοικοι συνειδητοποίησαν το πρόβλημα, άρχισαν να επισκέπτονται τα πάρκα, αλλά και να διαμαρτύρονται για τους δημόσιους χώρους (κυρίως ρέματα) που τσιμεντοποιούνταν.

Τους τελευταίους μήνες γίνεται πολύς λόγος και για τις δενδροστοιχίες. Οι διαμαρτυρίες ξεκινούν από το κλάδεμα των δενδροστοιχειών, που οι Δήμοι τις φέρονται χωρίς σεβασμό και χωρίς επιστημονική γνώση, και συνεχίζονται οι διαμαρτυρίες μετά από ρίψεις δέντρων (εξαιτίας κακοκαιρίας).

Ειδικά με τη “Μήδεια”, τα δέντρα έγιναν το εξιλαστήριο θύμα για την πολύωρη ή και πολυήμερη πτώση του ρεύματος, ωσάν να φύτρωσαν μόνα τους, να αποφάσισαν να αναπτυχθούν προς μια κατεύθυνση για να βλάψουν τους ανθρώπους και όταν βαρέθηκαν, απλά έπεσαν.

Για το σχεδιασμό και τη διαχείριση των πράσινων οάσεων στις πόλεις υπάρχει σχετική νομοθεσία, που άλλες φορές εφαρμόζεται και άλλες φορές περίπου εφαρμόζεται ή περίπου δεν εφαρμόζεται. Αλλά ας τα παραθέσουμε λίγο πιο αναλυτικά.

Πάρκα και άλση σε πόλεις

Κρίσιμοι σταθμοί στο «πρασίνισμα» των πόλεων ήταν η ίδρυση του Πράσινου Ταμείου το 2010 και η Υπουργική Απόφαση για τα πάρκα και τα άλση το 2015 (ΦΕΚ 2828/Β’) [1]. Το Πράσινο Ταμείο είναι η συνέχεια του «Ειδικού Ταμείου Εφαρμογής Ρυθμιστικών και Πολεοδομικών Σχεδίων» (ΕΤΕΡΠΣ), το οποίο από το 2010 ενισχύθηκε με τα «πράσινα» έσοδα του κράτους, πχ. έσοδα από αντισταθμιστικά οφέλη από επενδύσεις ή την έκδοση αδειών για κυνήγι. Το Πράσινο Ταμείο δεν είναι το μοναδικό οικονομικό εργαλείο για την ενίσχυση πάρκων και αλσών, παρόλα αυτά είναι ένας μόνιμος σοβαρός οικονομικός εθνικός μηχανισμός ενίσχυση των πάρκων και αλσών.

Η Υπουργική Απόφαση «Προδιαγραφές Σύνταξης των Μελετών Διαχείρισης Πάρκων και Αλσών» του 2015 διασαφήνισε ορισμούς, αρμοδιότητες, προδιαγραφές διαχείρισης, επιτρεπτές δράσεις και επέβαλε τη συντήρηση για 5-10 χρόνια αυτών από τους ιδιοκτήτες τους, δηλαδή τους Δήμους. Δομικό στοιχείο αυτής της Υπουργικής Απόφασης είναι ότι οι μόνιμες κατασκευές (πχ. μονοπάτια, παγκάκια, πινακίδες, περίφραξη, κλπ) δεν μπορούν να ξεπερνούν το 10% του χώρου για νέα άλση και 5% για νέα πάρκα, ενώ σε αναπλάσεις υφιστάμενων πάρκων ή αλσών διατηρείται η ίδια έκταση των μόνιμων υποδομών και δεν μπορεί να μειωθεί η έκταση του πράσινου. Πριν το 2015, η διαχείριση και συντήρηση αυτών των χώρων γίνονταν με παλαιότερους νόμους, υπουργικές αποφάσεις και αποφάσεις δικαστηρίων (νομολογία), που όμως είχαν νομικά κενά.

Η διατήρηση τόσο υψηλού ποσοστού με πράσινο στην τρέχουσα νομοθεσία μπορεί να ακούγεται ελπιδοφόρα για τη δημιουργία πράσινων πόλεων, άλλα υποκρύπτει και ένα μεγάλο «αλλά» που ο νομοθέτης δε διόρθωσε στην πορεία των ετών από τη ψήφιση της παραπάνω Υπουργικής Απόφασης: Σε αυτό το 5% των μόνιμων κατασκευών περιλαμβάνεται και η εγκατάσταση παιδικών χαρών, οι οποίες μπορούν να καλύπτουν μέχρι το μισό των μόνιμων υποδομών του νέου άλσους ή το σύνολο των μονίμων υποδομών του νέου πάρκου. Οι υπάρχοντες όμως αδόμητοι χώροι που αυτή τη στιγμή μετατρέπονται σε πάρκα είναι τις περισσότερες φορές μικροί σε μέγεθος. Σε αυτά τα νέα μικρά πάρκα, το 5% του συνόλου τους, είναι πολύ μικρή έκταση η οποία δεν επαρκεί για εγκατάσταση παιδικής χαράς (οι οποίες έχουν συγκεκριμένες ανελαστικές προδιαγραφές για την ασφάλεια των παιδιών). Έτσι, τα τελευταία χρόνια δημιουργούνται νέα πάρκα στις μικρές ιδιοκτησίες των δήμων, στα οποία δε δημιουργούνται κατάλληλες συνθήκες για το παιχνίδι των παιδιών. Και αυτό είναι πολύ άδικο, αφού αυτοί οι χώροι είναι συχνά οι μόνες περιοχές σε μια γειτονιά που μπορεί να παίξει ένα παιδί.

Η Υπουργική Απόφαση δημιούργησε μία «κρυφή διαμάχη» μεταξύ Δήμων και τοπικών Δασαρχείων (τα Δασαρχεία είναι οι Υπηρεσίες που ελέγχουν την κατάσταση των πάρκων και αλσών): οι Δήμοι προσπαθούν να αυξήσουν με διάφορους «καινοτόμους» τρόπους τις μόνιμες κατασκευές εις βάρος του πράσινου. Για παράδειγμα προσπαθούν να εμφανίσουν τα μονοπάτια ως διαπερατά (άρα όχι μόνιμες κατασκευές) ή υπολογίζουν μόνο το τσιμέντο περιμετρικά των υποστυλώσεων και όχι την υποδομή που υποστυλώνεται «αφού είναι εναέρια». Ο λόγος αυτού του «πολέμου» είναι ότι όσο περισσότερες υποδομές κατασκευάζονται, τόσο αυξάνεται το κόστος κατά την κατασκευή του έργου. Γιατί αυξάνεται; Γιατί οι μόνιμες υποδομές μπορεί να είναι πολύ ακριβότερες από τη φύτευση μιας σειράς θάμνων ή δέντρων. Επίσης, το τσιμέντο δε χρειάζεται συντήρηση, ενώ τα φυτά θέλουν φροντίδα.

Σε μεγάλους δήμους, η «κρυφή διαμάχη» μπορεί να είναι και εσωτερική: άλλη διεύθυνση αποφασίζει να αναπτύξει ένα νέο ή να συντηρήσει ένα υφιστάμενο πάρκο, άλλη διεύθυνση θα κάνει την απαιτούμενη μελέτη, άλλη την κατασκευή και άλλη τη συντήρηση του! Δε συμφωνούν πάντα όλες αυτές οι διευθύνσεις μεταξύ τους ή μπορεί να συμφωνούν, αλλά να μην έχουν τις ίδιες προτεραιότητες για οικονομικούς ή άλλους λόγους.

Ένα σημαντικό νομικό κενό της Υπουργικής Απόφασης είναι ότι απαιτεί μεν τη φύτευση φυτικών ειδών της μεσογειακής ζώνης σε πάρκα και άλση, αλλά δεν τα περιορίζει σε ενδημικά της Ελλάδας ή των Βαλκανίων. Έτσι, τα πάρκα γεμίζουν με τα είδη φυτών που έχει το δίκτυο των δημοτικών ή ιδιωτικών γειτονικών φυτωρίων χωρίς να είναι εξασφαλισμένη η καλή/ασφαλής προσαρμογή τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα άστοχου είδους δέντρου που φυτεύτηκε σε ελληνικές πόλεις τα προηγούμενα χρόνια, είναι ένα ιταλικό θηλυκό υβρίδιο λεύκας, το οποίο είναι άκρως αλλεργιογόνο και καταρρέει με τους πρώτους ισχυρούς ανέμους κάνοντας ζημιές σε γειτονικά κτήρια και αυτοκίνητα (έχει έντονα επιφανειακή ρίζα). Ήταν όμως αγαπημένο των Δήμων, γιατί το υβρίδιο αυτό αυξάνεται γρήγορα και ο πολίτης βλέπει πάρα πολύ γρήγορα το χώρο να πρασινίζει.

Ένα άλλο νομικό κενό είναι η περίπτωση των υπόγειων μόνιμων υποδομών, όπως είναι οι βυθιζόμενοι κάδοι ανακύκλωσης ή τα υπόγεια πάρκινγκ. Η Υπουργική Απόφαση δεν τα αναφέρει, άρα απαγορεύονται σε πάρκα και άλση. Αν γίνει άρση αυτής της απαγόρευσης όπως ζητά η Τοπική Αυτοδιοίκηση, τότε οι υποδομές θα έχουν επιπλέον χώρους να αναπτυχθούν (υπογείως), οπότε θα μειωθούν οι συγκρούσεις για χρήσεις γης σε μια πόλη. Όμως, το αστικό πράσινο δεν μπορεί να προσαρμοστεί επαρκώς πάνω σε υπόγειες υποδομές: Αρκετά είδη φυτών αναπτύσσουν εκτεταμένο ριζικό σύστημα σε μήκος και πλάτος, που συγκρατεί πολλαπλάσια ποσότητα του CO2 από αυτή που δεσμεύει το υπέργειο τμήμα. Οι υπόγειες υποδομές περιορίζουν το ριζικό σύστημα και επομένως τη δέσμευση του CO2, περιορίζοντας την προσαρμογή που προσφέρουν τα πάρκα σε μια πόλη έναντι της κλιματικής αλλαγής.

Όμως, όσο καλά και να λειτουργεί ο δημόσιος και δημοτικός μηχανισμός για να έχουμε πάρκα και άλση σε καλή κατάσταση, δεν έχει νόημα αν δε συν-λειτουργούν και οι πολίτες. Η εμπειρία έχει δείξει, ότι όταν ιδρύονται νέα ή αναπλάθονται και ενισχύονται υφιστάμενα πάρκα και άλση, τότε άμεσα υιοθετούνται από τους πολίτες όλων των ηλικιών κατά τη διάρκεια της ημέρας. Σχεδόν πάντα σέβονται το χώρο και τον προστατεύουν. Τη νύχτα όμως διαπιστώνονται συχνά βανδαλισμοί από νεαρότερα συνήθως άτομα και κλοπές φυτών ή μόνιμων υποδομών (πχ. παγκάκια, κάδοι, μεταλλικά ή ξύλινα στοιχεία, κλπ.) που δεν καταγγέλλονται. Είναι αδύνατον να φυλάσσονται όλα τα πάρκα και τα άλση, αλλά θα ήταν χρήσιμο κάποια από αυτά να μην είναι προσβάσιμα κατά τη διάρκεια της νύχτας.

Δεντροστοιχίες σε πόλεις

Ένας πραγματικά πολυταξιδευμένος φίλος μου από το εξωτερικό που ήρθε για θερινές διακοπές, εντυπωσιάστηκε από τις πολλές δενδροστοιχίες στα πεζοδρόμια των ελληνικών πόλεων, το βρήκε μοναδικό στοιχείο της Ελλάδας. Αντέτεινα ότι δεν έχουμε πάρκα και ότι είναι το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε για να είναι πιο βιώσιμες οι πόλεις μας. Έχει δίκιο όμως γιατί υπάρχουν εξαιρετικές ή/και πολύτιμες δεντροστοιχίες στις πόλεις μας, όπως αυτές που σχηματίζονται από πλατάνια ή νεραντζιές. Δενδροστοιχίες που μεταβάλλουν το μικροκλίμα των πόλων, που καλλωπίζουν δρόμους και που κάνουν τις υψηλές θερμοκρασίες του καλοκαιριού πιο υποφερτές.

Όμως υπάρχουν περιπτώσεις που η σχετική Διεύθυνση Πρασίνου του εκάστοτε δήμου δεν φροντίζει αρκετά τις δεντροστοιχίες. Για παράδειγμα, τις κλαδεύει βάναυσα όλο το χρόνο και όχι μόνο τους 2 μήνες το χρόνο που το αντέχουν (αρχές και τέλος χειμώνα), δεν τις ποτίζει τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης, κόβει ρίζες που «ενοχλούν», υλοτομεί δέντρα που είναι «στη μέση». Πρόσφατα, αντιδήμαρχος μεγάλης ελληνικής πόλης ομολόγησε ότι η διαχείριση των δενδροστοιχιών γίνεται τόσο τσαπατσούλικα και «ληστρικά» επειδή δεν έχουν χρήματα. Επίσης, είναι κοινό μυστικό ότι συχνά οι Δήμοι δεν έχουν σε μόνιμη βάση αρκετούς εξειδικευμένους κηπουρούς για να περιποιούνται συνολικά το πράσινο του Δήμου τους.

Η αρμόδια Δημόσια Υπηρεσία ελέγχου για την κατάσταση των δενδροστοιχιών, καθώς και των μεμονωμένων δένδρων σε οικόπεδα ιδιωτών σε μία πόλη είναι η σχετική Υπηρεσία Δόμησης ενός Δήμου με νόμο που είναι σε ισχύ από το 1983 (Ν.1337). Ως εκ τούτου, οποιαδήποτε επέμβαση σε δέντρα απαιτεί την άδεια της Υπηρεσίας Δόμησης του Δήμου («Έγκριση Εργασιών Μικρής Κλίμακας», βλ. σχετικό ΑΔΑ: 6ΞΨΞ4653Π8-ΓΕΝ). Επιπλέον, η σχετική Υπηρεσία Δόμησης στελεχώνεται κύρια από μηχανικούς. Οπότε, είναι πιθανό να μην υπάρχει η κατάλληλη γνώση για τον έλεγχο της κατάστασης των δέντρων και την αδειοδότηση εργασιών σε δεντροστοιχίες. Επιπρόσθετα, οι παραπάνω έλεγχοι/αδειοδοτήσεις δε δημοσιοποιούνται, αφού θεωρούνται εσωτερικές διαδικασίες των Δήμων.


Από την άλλη όμως, υπάρχουν Δήμοι που στήνουν ολόκληρες επιχειρήσεις για να σώσουν ένα δέντρο, όπως έγινε πρόσφατα με την υποστύλωση ώριμου πεύκου πέριξ του Λευκού Πύργου Θεσσαλονίκης. Και υπάρχουν και δήμοι που συνεργάζονται με πανεπιστήμια για να βελτιώσουν τις δεντροστοιχίες ή που καταγράφουν και παρακολουθούν ένα προς ένα όλα τα δέντρα των βασικών δενδροστοιχιών της περιοχής ευθύνης τους.

Επιπλέον, μικρές πράσινες οάσεις υπάρχουν και σε ιδιοκτησίες πολιτών εντός οικισμών. Είναι επιθυμητές και αναγκαίες για το μετριασμό της κλιματικής αλλαγής και τη βελτίωση του μικροπεριβάλλοντος. Όμως οι ιδιωτικές αυτές οάσεις κάποιες φορές γίνονται επίσης πεδίο διαμάχης και μάλιστα ανοικτά και έντονα, όταν τα δέντρα ή οι θάμνοι αναπτύσσονται ταυτόχρονα σε γειτονικές ιδιοκτησίες. Ο Αστικός Κώδικας (ΠΔ 456/1984, ΦΕΚ 164/Α΄) διασαφηνίζει με ποια σειρά θα πρέπει να λαμβάνονται οι αποφάσεις και πότε, αλλά πάλι υπάρχει περιθώριο ερμηνείας από τους πολίτες: Οι ρίζες ανήκουν στον ιδιοκτήτη του οικοπέδου, ανεξάρτητα που βρίσκεται ο κορμός του φυτού και ο ιδιοκτήτης μπορεί να λαμβάνει όποιες αποφάσεις τον εξυπηρετούν. Το ίδιο ισχύει και για τα κλαδιά, εφόσον ο ιδιοκτήτης του ακινήτου στο οποίο φύονται μόνο τα κλαδιά, έχει νωρίτερα ειδοποιήσει το γείτονα που φύεται ο κορμός για να επιληφθεί του προβλήματος και δεν έχει ανταποκριθεί. Προσοχή όμως, τα δικαιώματα αυτά παρέχονται στον ιδιοκτήτη μόνο αν οι ρίζες ή τα κλαδιά εμποδίζουν τη χρήση του ακινήτου. Με μια λέξη “μύλος”, δύσκολες οι αποφάσεις...

Είναι γεγονός ότι όση περισσότερη αξία δίνουμε εμείς οι πολίτες στο αστικό πράσινο, τόση περισσότερη ενέργεια θα δαπανούν κάθε χρόνο οι Δήμοι σε αυτό.

Και αυτό θα πρέπει να είναι το στοίχημα μας ως ενεργοί πολίτες: να εκπαιδεύσουμε γενιές που να αγαπούν την άγρια ζωή μέσα στις πόλεις, από την πιο μικρή στην πιο μεγάλη. Η μπάλα είναι και στο δικό μας γήπεδο, ας παίξουμε…

Εικόνα 6. Κλαδεύσεις στην πόλη, συχνά υλοποιούνται ακατάλληλη εποχή και με μεγάλη ένταση, κάποιες φορές και βίαια.