Αστικοί χώροι πρασίνου – η περίπτωση των πρώην στρατοπέδων

Η έλευση του COVID19 ανέδειξε με σχεδόν δραματικό τρόπο τις επιπτώσεις έλλειψης μεγάλων χώρων πρασίνου, ιδιαίτερα υψηλού στις μεγάλες πόλεις. Οι κάτοικοι των περιοχών χωρίς πράσινο, όπως η Δυτική Θεσσαλονίκη είτε δεν έχουν καμία διέξοδο για επαφή με το φυσικό στοιχείο, με ό,τι επιβάρυνση προκαλεί αυτό στη σωματική και ψυχική υγεία, είτε μετακινούνται σε γειτονικές περιοχές, συχνά ήδη ελλειμματικές. Αυτό αυξάνει τους κινδύνους μετάδοσης του ιού, χωρίς καν να εξασφαλίζεται μια αξιοπρεπής επαφή με το φυσικό στοιχείο ή έστω ένας ανοικτός ορίζοντας, λόγω πολυκοσμίας. Οι περιορισμοί δε στη μετακίνηση, καθιστούν ορισμένες περιοχές ουσιαστικά χωρίς πρόσβαση σε ανοικτούς χώρους πρασίνου, κάτι που αγγίζει πλέον τη σφαίρα της παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στη Θεσσαλονίκη δεν υπήρξαν ακραία περιστατικά όπως τα γεγονότα αστυνομικής βίας στη Ν. Σμύρνη, ωστόσο αυτό είναι μάλλον θέμα τύχης.

Πρώην στρατόπεδα: η ανάσα των πόλεων

Ο τρόπος επέκτασης των ελληνικών πόλεων έφερε των αστικό ιστό πολλών από αυτές να περικλείει μικρότερα ή μεγαλύτερα στρατόπεδα (σε χρήση ή κενά). Ταυτόχρονα, η σκόπιμη παραχώρηση του πολεοδομικού σχεδιασμού στα πάσης φύσεως ιδιωτικά συμφέροντα (και η εκ των υστέρων θεσμοθέτηση των επιλογών τους), έκαναν την παραχώρηση των στρατοπέδων ζωτικής σημασίας ζήτημα για την αύξηση των χώρων πρασίνου την ανάσα των πόλεων.

Για τη Θεσσαλονίκη το ζήτημα άρχισε να αναδεικνύεται το 2013, όταν διαφάνηκε πως η θεσμοθέτηση του νέου (τότε) Ρυθμιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης (ΡΣΘ) θα αντιμετώπιζε σοβαρές δυσκολίες και ότι υπήρχαν άμεσοι κίνδυνοι άμεσης ή έμμεσης εκποίησης κρίσιμων δημοσίων κτημάτων, μεταξύ των οποίων και τα πρώην στρατόπεδα. Έτσι συγκροτήθηκε η «Πρωτοβουλία για τα πρώην στρατόπεδα» η οποία έκανε μια μεγάλη εκστρατεία για τη σωτηρία τους ως ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων υψηλού πρασίνου και διασφάλισής τους μέσω και της διαδικασίας θεσμοθέτησης του ΡΣΘ. Η Πρωτοβουλία είχε συντάξει ένα σχέδιο ψηφίσματος με τίτλο «Τα πρώην στρατόπεδα ελεύθεροι χώροι, Η ΑΝΑΣΑ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ» το οποίο ανέφερε τρία δεδομένα:

1. Η Θεσσαλονίκη έχει από τα μικρότερα ποσοστά πρασίνου ανά κάτοικο στην Ευρώπη.
2. Είναι μια πόλη με υψηλότατη ρύπανση του ατμοσφαιρικού αέρα.
3. Οι μόνες εκτάσεις ικανού μεγέθους να φιλοξενήσουν μεγάλα αστικά πάρκα εντός του πολεοδομικού ιστού ήταν ουσιαστικά τα στρατόπεδα και κυρίως αυτά που είχαν πλέον εγκαταλειφθεί.

Κεντρικό ζήτημα εκείνης της εκστρατείας ήταν ότι η δημιουργία μεγάλων αστικών πάρκων υψηλού πρασίνου και μάλιστα κοινόχρηστων είναι ζωτικής σημασίας για τη σωματική και ψυχική υγεία των κατοίκων.

Το Ρυθμιστικό Σχέδιο Θεσσαλονίκης δεν θεσμοθετήθηκε ποτέ και οι προβλέψεις του έμεινα επιστημονικές θέσεις και αιτήματα των κινημάτων πόλης. Αντί για την ποιότητα ζωής και την υγεία των κατοίκων της πόλης, το πολιτικό προσωπικό της Θεσσαλονίκης προτίμησε να εξυπηρετήσει τις επιδιώξεις των διαφόρων οικονομικών παραγόντων που ήθελαν απόλυτη ελευθερία κινήσεων για να την κερδοσκοπική εκμετάλλευση και των τελευταίων ευκαιριών για πράσινο στην πόλη. Τα δε στρατόπεδα αντί να παραχωρηθούν στους ΟΤΑ, παραχωρήθηκαν από την συγκυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ-ΟΙΚΟΛΟΓΩΝ στο ιδιότυπο ΤΑΙΠΕΔ Καμμένου (Ν. 4407/2016) με εξαίρεση το Στρατόπεδο Μεγάλου Αλεξάνδρου που παραχωρήθηκε στο κανονικό ΤΑΙΠΕΔ. Από την εποχή εκείνη οι μόνες θετικές εξελίξεις για το πράσινο στη Θεσσαλονίκη είναι ότι δεν θα υπάρξει νέα πολεοδόμηση στο πρώην Στρατόπεδο Παύλου Μελά και ότι έχει δρομολογηθεί (έστω με πολλές καθυστερήσεις) ο σχεδιασμός για τη δημιουργία του κατ΄όνομα Μητροπολιτικού Πάρκου Παύλου Μελά. Ουσιαστικά όμως η Θεσσαλονίκη είναι στο 2013, άντε στο 2014 μετά την ολοκλήρωση των έργων ανάπλασης της Νέας Παραλίας, αν και ο Δήμος Θεσσαλονίκης καταβάλλει φιλότιμες προσπάθειες (βλ. π.χ. Πλατεία Ελευθερίας) να ξαναγυρίσουμε πολλά χρόνια πριν και το 2013.

Στην Αθήνα παρόμοιοι χώροι άλλοτε έχουν λίγο καλύτερη τύχη, άλλοτε όχι. Κοινό γνώρισμα είναι όμως η παράδοσή μεγάλου μέρους τους σε φορείς που λειτουργούν έξω από τον κοινωνικό-δημοκρατικό έλεγχο. Το πρώην στρατόπεδο-αεροπορική βάση στο Φάληρο ενσωματώθηκε στο Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, ωστόσο το πράσινο δεν αυξήθηκε ουσιαστικά. Ο χώρος έχει υψηλότατο ποσοστό δομημένων επιφανειών και βρίσκεται μακριά από τις ιδιαίτερα επιβαρυμένες περιοχές του ΠΣ Αθήνας-Πειραιά. Συνέβαλλε ωστόσο στην αύξηση των διαθέσιμων ελεύθερων χώρους περιπάτου και αναψυχής υψηλής ποιότητας. Παρόμοια τύχη έχουν επίσης το Πάρκο Ελευθερίας, πρώην ΕΑΤ-ΕΣΑ και το Γουδί, όπου επιδιώκεται η με κάθε τρόπο αύξηση των εκτάσεων που θα παραχωρηθούν άμεσα ή έμμεσα σε ιδιώτες. Απόλυτα αρνητικές είναι οι εξελίξεις στο Ελληνικό που ενσωματώνει και πρώην στρατιωτικές εγκαταστάσεις, αλλά ουσιαστικά λόγω του χαρακτήρα του έχει παρόμοια γνωρίσματα με τα πρώην στρατόπεδα. Το Ελληνικό παραδόθηκε με «εθνική ομοψυχία» σε καζινο-επενδυτές γης με ιδιαίτερα επαχθείς όρους απομακρύνοντας πολύ την προοπτική προσθήκης μιας μεγάλης έκτασης υψηλού πράσινου στην Αττική. Εξαίρεση για την Αττική είναι ένα τμήμα της λιμενικής ζώνης του Πειραιά που παραχωρήθηκε στους δήμους της περιοχής, ωστόσο κι εκεί τελευταία γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ιδιοποίησης τους. Τελευταία προέκυψε και το θέμα της στέγασης κυβερνητικών υπηρεσιών στο «Καλυκοποιείο», μια πρόταση που ξεχειλίζει προχειρότητα, ωστόσο λόγω του μεγέθους της μπορεί να δημιουργήσει προσδοκίες που θα λειτουργήσουν ως τροχοπέδη για άλλες προσεγγίσεις διαχείρισης της περιοχής.

Τα πρώην στρατόπεδα δεν είναι και τόσο πρώην

Για τη Θεσσαλονίκη η τύχη των πρώην στρατοπέδων είναι κομβικής σημασίας, καθώς μαζί με τον χώρο της ΔΕΘ είναι οι μόνοι μεγάλοι χώροι που μπορεί να αναπτυχθεί υψηλό αστικό πράσινο στο εσωτερικό του αστικού ιστού. Γιαυτό από την πρώτη στιγμή που τα ποικίλα κινήματα πόλης διεκδίκησαν την απόδοση των πρώην στρατοπέδων και άλλων ελεύθερων χώρων ως δημόσιων, κοινόχρηστων χώρων υψηλού πρασίνου, ζητούσαν τη θεσμική κατοχύρωση τους πάνω σε δυο άξονες. Ο πρώτος είναι η πλήρης παραχώρηση της ιδιοκτησίας στους δήμους με αυστηρούς όρους ως προς τις επιτρεπόμενες χρήσεις και ο δεύτερος η διασφάλιση των χρήσεων αυτών μέσα από δεσμευτικό προς όλους χωρικό σχεδιασμό. Ο συνδυασμός αυτός δημιουργεί ένα ισχυρότατο προστατευτικό καθεστώς απέναντι στις αυθαιρεσίες του κράτους, τις μικροκομματικές σκοπιμότητες των αιρετών της τοπικής αυτοδιοίκησης αλλά και απέναντι στους κερδοσκόπους της γης. Το ορθό και επίκαιρο των αιτημάτων αυτών παραμένει δυστυχώς και σήμερα, όπου η νεοφιλελεύθερη λαίλαπα ετοιμάζεται να σαρώσει ότι έχει απομείνει ως τελευταία ελπίδα για το αστικό πράσινο της Θεσσαλονίκης.

Στο επίπεδο της ιδιοκτησίας μέσω σειράς νόμων που ψηφίστηκαν την τελευταία 15ετία, η δημόσια γη που διατέθηκε στις Ένοπλες Δυνάμεις για τους σκοπούς τους, μετατράπηκε σε περιουσιακό στοιχείο των στελεχών των Ε.Δ. Με τους ίδιους νόμους οι προηγούμενες κυβερνήσεις οργάνωσαν τη διαχείριση της περιουσίας αυτής να γίνεται με ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια και ουσιαστικά ωφελούμενους τους εργολάβους και τους κερδοσκόπους γης. Τελευταίος στη σειρά αυτή νόμων ο περίφημος Ν. 4407/2016 που αποκαλείται ΤΑΙΠΕΔ Καμμένου. Με αυτόν, τα πρώην στρατόπεδα ουσιαστικά ενοικιάζονται έναντι αγοραίου τιμήματος στους ΟΤΑ και το Ταμείο Εθνικής Άμυνας (ΤΕΘΑ) ή παραχωρούνται έναντι υψηλού τιμήματος όπως έγινε στη περίπτωση του Παύλου Μελά. Εκεί, ουσιαστικά το ΤΕΘΑ αντάλλαξε τη χρήση του στρατόπεδου με έναν μεγάλο αριθμό διαμερισμάτων που κατείχε ο Δήμος Παύλου Μελά, διαμερίσματα που προορίζονται για διάθεση σε ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού. Αυτά τώρα θα διατεθούν για στέγαση στελεχών των ΕΔ.

Έτσι αυτή τη στιγμή όλα τα πρώην στρατόπεδα της Θεσσαλονίκης, μεταξύ των οποίων το Καρατάσσου (672 στρ), το Μεγ. Αλεξάνδρου (231 στρ.), το Φαρμάκη (49 στρ.) και άλλα που θα μπορούσαν να απελευθερωθούν στο μέλλον όπως τα Παπακυριαζή (223 στρ), Β’ Σώμα Στρατού και κάποια μικρότερα, αποτελούν αντικείμενα επιχειρηματικού σχεδιασμού και όχι ενός σχεδιασμού ανάπτυξης ενός μητροπολιτικού δικτύου μεγάλων χώρων πρασίνου αφού όλα βρίσκονται σε κρισιμότατες θέσεις (Εικόνες 1 και 2).

Από τον μητροπολιτικό σχεδιασμό στην τακτοποίηση συμφερόντων μέσω ΕΧΣ

Η μη θεσμοθέτηση του νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης το καλοκαίρι του 2014 μετά από παρεμβάσεις των βουλευτών Θεσσαλονίκης της Ν.Δ. και τοπικών επιχειρηματικών συμφερόντων, επέφερε καίριο πλήγμα στην ανάκτηση από τους πολίτες των στρατοπέδων. Το Ρυθμιστικό Σχέδιο, ακόμα και κουτσουρεμένο όπως είχε καταλήξει στη Βουλή, δέσμευε και κατοχύρωνε θεσμικά, όλα τα πρώην στρατόπεδα και τη ΔΕΘ, ως χώρους υψηλού πρασίνου, καθώς διαπίστωνε ότι δεν υπάρχουν άλλοι μεγάλοι και διάσπαρτοι ελεύθεροι χώροι στο Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσσαλονίκης (Π.Σ.Θ.) για να επιτευχθεί μια έστω ισχνή αύξηση του υψηλού πρασίνου. Η κατάσταση δεν άλλαξε ούτε με την αλλαγή κυβέρνησης του 2015. Μάλιστα ο τέως υπουργός Περιβάλλοντος κ. Σταθάκης είχε δηλώσει, αφήνοντας άφωνους τους χωροτάκτες και τους πολεοδόμους, ότι η Θεσσαλονίκη είναι μικρή πόλη και δεν χρειάζεται Ρυθμιστικό Σχέδιο. Έτσι διαιωνίζεται η έλλειψη συνολικού σχεδιασμού για το πράσινο (και όχι μόνο) στο Π.Σ.Θ. και δημιουργείται πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθεί η λογική της ανάπτυξης στην Επιχειρηματική Πόλη, σε βάρος της ποιότητας ζωής των πολιτών.

Δεν ήταν όμως το μόνο πλήγμα. Το 2016, θεσμοθετείται η δυνατότητα ενός Ειδικού Χωρικού Σχεδίου που μπορεί να εκπονηθεί ακόμα και για λογαριασμό ιδιώτη, να τροποποιήσει υφιστάμενο Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο ή ακόμα και Ρυθμιστικό Σχέδιο για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες «επενδυτών». Αυτό δε μάλιστα με ταχεία διαδικασία (fast track) για να μην χαθούν τα κελεπούρια. Έτσι από τις ολοκληρωμένες και πραγματικές προτάσεις μητροπολιτικού σχεδιασμού[2] για το πράσινο[3] καταλήξαμε στα ΕΧΣ για το «μητροπολιτικό» πάρκο στο πρώην στρατόπεδο Παύλου Μελά και της ΔΕΘ. Το πρώτο είναι τόσο μητροπολιτικής λογικής που δεν περιλαμβάνει προβλέψεις διασύνδεσης με χώρους πρασίνου του Δήμου Αμπελοκήπων-Μενεμένης που βρίσκονται στην άλλη πλευρά μιας διασταύρωσης. Αντίθετα, προβλέφθηκε το κατάλληλο σημείο διασύνδεσης του «μητροπολιτικού» πάρκου να παραχωρηθεί στην Ιερά Μητρόπολη Νεαπόλεως-Σταυρουπόλεως για να χτιστεί εκκλησία. Για τη ΔΕΘ αντί της απομάκρυνσης, που προέβλεπε το ΡΣΘ έχουμε παραμονή, αύξηση ουσιαστικά της πίεσης που θα ασκεί στην πόλη, όλο τον χρόνο μάλιστα και όλα αυτά χωρίς κυκλοφοριακή μελέτη! Με ΕΧΣ προχωρά και η διαμόρφωση του τμήματος του Στρατοπέδου Μεγ. Αλεξάνδρου που παραχωρήθηκε κατά χρήση στον Δήμο Αμπελοκήπων-Μενεμένης. Αυτό προβλέπεται το μισό να κτιστεί και το υπόλοιπο να καλύπτεται από δρόμους, χώρους στάθμευσης οχημάτων, πλακοστρωμένους διαδρόμους, ολίγη από πράσινο και …μια ακόμα εκκλησία στη γωνία του στρατοπέδου, υπαγόμενη επίσης στην Ιερά Μητρόπολη Νεαπόλεως-Σταυρουπόλεως. Πάντως, ο Δήμος Αμπελοκήπων-Μενεμένης είναι πιο μαζεμένος και δεν διεκδικεί μητροπολιτικές «δάφνες» για το πάρκο του.

Η απουσία μητροπολιτικού σχεδιασμού και του κατάλληλου δημόσιου φορέα που θα επόπτευε την εφαρμογή του, φαίνεται όχι μόνο στην απουσία ουσιαστικού υπερτοπικού σχεδιασμού, αλλά και στην υλοποίηση των επιμέρους επεμβάσεων. Το με πολλές παράτες ανακοινωθέν Μητροπολιτικό Πάρκο Παύλου Μελά ακόμα είναι στα χαρτιά, αφού -όπως είχε σωστά προβλεφθεί- ο Δήμος Παύλου Μελά δεν μπορεί να υλοποιήσει τέτοιο έργο, ούτε σε τεχνικό ούτε σε οικονομικό επίπεδο, παρά τις ομολογουμένως φιλότιμες προσπάθειες των υπηρεσιών του. Έτσι κάθε τρεις και λίγο ο σχεδιασμός των μελετών και των διαδικασιών προκήρυξης και υλοποίησης των έργων τροποποιείται. Έτσι τη στιγμή που γράφεται αυτό το κείμενο ο Δ. Π. Μελά να έχει ουσιαστικά παραγκωνισθεί. Κάτι αναγκαίο άλλωστε ώστε -όπως έχει προαναγγελθεί- τα έργα διαμόρφωσης, αναστύλωσης κλπ. να γίνουν με ΣΔΙΤ για να αναλάβουν ιδιώτες τη διαχείρισή του.

Επίλογος;

Δυστυχώς δεν υπάρχει επίλογος, μόνο συνέχεια. Ο χώρος της ΔΕΘ με τις ευλογίες της παρούσης και της προηγούμενης κυβέρνησης ετοιμάζεται για προαύλιο ξενοδοχείου και εμπορικού κέντρου, αντί να μετατραπεί σε αστικό δασικό πάρκο. Στο παράκτιο μέτωπο αντί να σχεδιάζεται με βάση τις προβλέψεις της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Παράκτιου Χώρου που αποτελεί και επίσημη πολιτική της Ε. Ένωσης, έχουν αδειοδοτηθεί 8 (ολογράφως οκτώ) μαρίνες, μια για κάθε δήμαρχο ή μεγαλοπαράγοντα. Καμία συζήτηση δεν γίνεται για τα ρέματα (φανερά και καλυμμένα) της πόλης και το πως θα μπορούσαν να συνεισφέρουν στην άμβλυνση των ακραίων θερμοκρασιών και τη διακράτηση κάποιων έστω ρύπων. Ακόμα και ο εμβληματικός Α προβλήτας του λιμανιού που δεν έχει καμία εμπορική λειτουργία δόθηκε στους ιδιώτες, αντί να παραμείνει στον έλεγχο του Δήμου, όπως έγινε π.χ. στον Πειραιά με τη ζώνη των Λιπασμάτων.

Εικόνα 5. Το μόνο πράσινο είναι τα δέντρα, καμία πρόνοια για τη διατήρηση του εδάφους.

Εικόνα 6. “Αξιοποίηση” του Στρ. Μεγ. Αλεξάνδρου ως επιφανειακού χώρου στάθμευσης Ι.Χ. και μικρών φορτηγών.