ΜΙΝΙΟΝ: Πολυ-πολιτισμικό Αυτόνομο αστικό καταφύγιο και πυρήνας καλλιεργειών

Η Θεοδώρα Μπουντιούκου και η Ελένη Καραμπίνα είναι πλέον διπλωματούχες αρχιτέκτονες μηχανικοί μετά από την τελική δημόσια δοκιμασία όπου παρουσίασαν τη μελέτη τους με τίτλο: ΜΙΝΙΟΝ - Πολυπολιτισμικό Αυτόνομο αστικό καταφύγιο πυρήνας καλλιεργειών. Θέμα τους η διερεύνηση και η σχεδιαστική επίλυση ενός αστικού πόλου δραστηριοτήτων, πυρήνα καλλιεργειών, στο κέντρο της πόλης Αθήνα με ολοκληρωμένη ανάπτυξη-σύνθεση συνεργειών (βιοτεχνίες μικρής κλίμακας) παραγωγής λαχανικών, φυτών, αλλά και πολιτικών στρατηγικών αναθεώρησης των στερεοτύπων της ζωής σε αστική συγκέντρωση. Οι δύο νέες μηχανικοί συνεργάστηκαν με τις καθηγήτριες Έβελυν Γαβρίλου και Ασπασία Κουζούπη για την ολοκλήρωση του έργου τους.

Αναφέρουν:

Κάτοικοι της πόλης Αθήνα αλλά και ακόλουθοι μιας εκπαιδευτικής γραμμής σκέψης και σχεδιασμού στο τμήμα Αρχιτεκτόνων του πανεπιστημίου Θεσσαλίας επικεντρώσαμε την προσοχή μας στην μελέτη και την κατανόηση των βαθμιαίων και ταχύτερων αλλαγών είτε στους περιφερειακούς δήμους είτε στο κέντρο της. Οι αλλαγές προκλήθηκαν και προκαλούνται ακόμη από την επενδυτική προσαρμογή-μετακίνηση κεφαλαίων στον εξευγενισμό υποβαθμισμένων περιοχών, τα αλλεπάλληλα κύματα προσφύγων που συσσωρεύονται στο κέντρο, την βαθμιαία περιθωριοποίηση μικρών ομάδων πληθυσμού σε μέρη συνοικιών, την απώλεια της αισθητικής και πολιτικής διάθεσης και υπεράσπισης του κοινού τόπου ζωής, τα φυσικά συμβάντα (πλημμύρες- αύξηση θερμοκρασίας) που πιέζουν τις τεχνικές υποδομές, την βαθμιαία ανεπάρκεια φυσικών υλικών διατροφής και υγιεινής της ζωής (σκιές, δροσιά, καρποί, κήποι, αλσύλλια, οπωρώνες). Αυτή η σειρά διαπιστώσεων αποτέλεσε την θρυαλλίδα της εμπλοκής μας στην μελέτη της κατάρρευσης των αστικών χαρακτηριστικών και την δημόσια απόδοση αυτής της συλλογής στοιχείων σε κείμενο και σχέδια που συγκρότησαν την μελέτη της διπλωματικής εργασίας μας.

Ορίσαμε και καθορίσαμε τον σκοπό και το στόχο της μελέτης μας, της ιδέας μας, επιλέγοντας την έννοια του καταφυγίου ζωής, θύλακα και υποβάθρου πρακτικών συλλογικής έκφρασης.

Θεωρήσαμε και σχολιάσαμε τακτικά το περιεχόμενο της έννοιας καταφύγιο ως τόπου/δοχείου*1 (ελκυστή στοχασμού) όπου συμβάλλουν, ελευθερώνονται και προστατευονται οι ανάγκες των ανθρώπων/πολιτών σε αστική συγκέντρωση. Εκλύονται, αναγνωρίζονται και ενεργοποιούνται συναισθηματικοί δεσμοί, παρουσιάζονται και συντίθενται δημόσια οι επιμέρους πολιτικές ταυτότητες σε λειτουργικό όλον, περιλαμβάνοντας και επιτρέποντας απολύτως κάθε και όλες τις εκφράσεις πολιτισμού (θρησκεία, πολιτική, καταγωγή, τελετές ζωής και μαθητείας). Σε αυτή την ιδέα δεν χρειάστηκε να συνδέσουμε μια μορφολογική-αισθητική υποχρέωση (μια ειδική μορφή κτιρίου ιστορικά ενδεδειγμένη και σταθερή) επειδή πιστεύουμε -γιαυτό εργαστήκαμε- πως κάθε ανενεργό κτιριακό απόθεμα στην πόλη δύναται να οριστεί προγραμματικά και να περισυλλέξει-προστατεύσει ανθρώπους. Σχεδιάσαμε, γιαυτό, ένα σύγχρονο αστικό καταφύγιο σχέσεων.

Στην αρχιτεκτονική προσέχουμε και προστατεύουμε, σκεπτόμαστε και σχεδιάζουμε, τον χώρο, τον χρόνο και τις σχέσεις τους αλλά και τις σχέσεις των ανθρώπων που απελευθερώνονται ή εγκλωβίζονται στους περιορισμένους ή διευρυμένους θύλακές τους. Στο κέντρο της πόλης Αθήνα, την περιοχή της πλατείας Ομονοίας, τόπο διελεύσεων, διαμονών, εμπορικής έκφρασης και υποδοχής-προστασίας χιλιάδων επισκεπτών σε εργασιακή και πολιτική εκκρεμότητα, απλώσαμε το ερευνητικό και συνθετικό ενδιαφέρον μας. Πρόθεσή μας ήταν η κριτική διαπραγμάτευση και ο ακριβής προσδιορισμός των στοιχείων-συστατικών διαμόρφωσης-ολοκλήρωσης ενός οικιστικού πυρήνα-κτιρίου, παραδείγματος εξαιρετικής οικολογικής συνέπειας. Μια βάση κυκλικής οικονομίας.

Εικόνα 2. Όψη του κτιρίου με κάθετες καλλιέργειες

Το κτίριο με την ονομασία ΜΙΝΙΟΝ*2 βρίσκεται στη γωνία των οδών Πατησίων και Δώρου. Φημισμένο εμπορικό κατάστημα που εγκαταλείφθηκε πριν από 33 χρόνια, μας γοήτευσε. Προσέλκυσε το ενδιαφέρον μας για σημαντικούς πολιτικά και αισθητικά, λόγους. Περιέχεται και περιέχει εξαιρετικά συστατικά σημασίας που χαρακτηρίζουν και προσελκύουν το αναδυόμενο γενικό αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον στο μεγάλο αναξιοποίητο αστικό απόθεμα του κέντρου της πόλης, με αισθητική τακτική την ανάδειξη της μνήμης που συγκρατεί και μεταφέρει. Τοπόσημο της εποχής όπου ξεκίνησε το πείραμα και οι επενδυτικές προτάσεις-κατασκευές των μεγάλης κλίμακας πολυώροφων καταστημάτων (1975), το κτίριο καταλαμβάνει ένα οικοδομικό τετράγωνο. Πρώιμο κέντρο υποδοχής και δοκιμής του δυτικότροπου μοντέλου ολοκληρωμένης αστικής αγοράς και θεαματικής έκφρασης-καθοδήγησης της ζωής στην αναδυόμενη καταναλωτική ορμή, φάνηκε ιδανικό για να διερευνηθεί και να τονιστεί αυτή η πολιτική-αισθητική αντίθεση και να επαναπροσδιοριστούν κριτικά οι έννοιες-πολιτικές που μας ενδιέφερε να επεξεργαστούμε και να ανακοινώσουμε.

Έτσι, το νέο ΜΙΝΙΟΝ προτείναμε, να ξανα-περιλάβει μια σημαντική εναλλακτική ενεργό σημασία-λειτουργία. Από αστικό/εμπορικό κέντρο να μετατραπεί σε κατακόρυφο κήπο και τόπο πολιτικής-αισθητικής διαφυγής, μία όαση καλλιεργειών και σχέσεων στο κέντρο της πόλης. Πυρήνας υποδοχής και προστασίας της ετερότητας, της πολιτικής-θεραπευτικής αλληλεπίδρασης του μείγματος των κοινωνικών ομάδων, της γνωριμίας, της υιοθέτησης, της συμβίωσης πολιτιστικών παραδόσεων, της ανταλλαγής και διερεύνησης γνώσης για τα φυτά, τα φυσικά προϊόντα και υλικά, τα προϊόντα της ανθρώπινης ευφυΐας που επαληθεύουν τις νέες προοπτικές της αστικής οικολογίας* και της απο-αναπτυξης*3.

Οι συλλογικές πρακτικές τελετές της παρασκευής-απόλαυσης του φαγητού, τα εργαστήρια εκμάθησης των τεχνών ύφανσης, συντήρησης και βιοτεχνικής επεξεργασίας φυσικών προϊόντων, τα ανοικτά μαθήματα κηπουρικής, μαγειρικής, καθέτων καλλιεργειών, εκπαίδευσης-μαθητείας παιδιών στην έκφραση και τις πρώτες ηθικές δεξιότητες στην συλλογική έκφραση, θεωρούμε πως συστήνουν ένα νέο παράδειγμα συνδυασμού πολιτικών πρακτικών και ειδικού ανοικτού σχεδιασμού χώρου. Η οικονομική αυτονομία, άρα και η πολιτική ανεξαρτησία του συστήματος σχέσεων που προστατεύονται στο δοχείο-κτίριο, θα επιδιωχθεί από την λογιστική παρακολούθηση-διανομή των προϊόντων που παράγονται, επεξεργάζονται και πωλούνται στην αγορά.

Το πρόγραμμα*4 που συντάξαμε και προτείναμε, ορίζει και διεκδικεί τη σημασία του ως συμβολική κίνηση-πολιτική πράξη σχεδιασμού, δοκιμής και δοκιμασίας της συγκατοίκησης των διαφορετικών εκφράσεων στην πόλη. Συνδυασμός αστικών και αγροτικών πρακτικών στο κέντρο της πόλης, πρόταση δοκιμής και μέτρησης της συνύπαρξης. Σημαντικό μέτρο εκπαίδευσης(εικόνα 3) και δοκιμασίας για τον/την άνθρωπο, που έχει πλέον αποκοπεί από τις φυσικές εκδηλώσεις και απαιτήσεις, τις διαδικασίες παραγωγής των καρπών-προϊόντων που καταναλώνει. Ευκαιρία να εμπλακεί, να κατανοήσει και να υπερασπίσει τον χώρο όπου πρώτα θα μαθαίνει (εκπαίδευση) για τις διαδικασίες-πειθαρχίες αυτές και στη συνέχεια (πολιτική πρακτική) θα γίνεται συστατικό της ωριμότητάς τους.

Ενσωματώνοντας λειτουργικά τους πλησιέστερους πυρήνες πρασίνου θεωρούμε πως μπορεί να ενισχυθεί η υπάρχουσα στάθμη βιοποικιλότητας της περιοχής. Προτείνουμε και σχεδιάσαμε ένα πράσινο δίκτυο ένωσης του τοπικού φυτικού δυναμικού. Το δίκτυο αυτό θα επηρεάσει το μικρο-κλίμα της περιοχής και θα ενισχύσει τη μετακίνηση των πουλιών και των εντόμων μέσω των οποίων πραγματοποιείται η επικονίαση*5 (ανταλλαγή-μεταφορά πληροφορίας), φυσική διαδικασία με την οποία γονιμοποιούνται τα φυτά.

Το δίκτυο φυτικού δυναμικού (εικόνα 31) εκτείνεται από το πεδίο του Άρεως κατά μήκος της οδού Πατησίων και καταλήγει στο κτίριο/περιοχή ΜΙΝΙΟΝ. Από εκεί, στη συνέχεια, εκτείνεται/εξαπλώνεται διασχίζοντας την πλατεία Κάνιγγος και τους πεζοδρόμους της οδού Θεμιστοκλέους, έως το λόφο του Στρέφη. Το κυρίαρχο δυναμικό των καλλιεργειών που προτείνουμε αποτελείται από το δένδρο μουριά (Morus nigra, Morus rubra). Τόσο για τη σκιά που προσφέρει όσο και, κυρίως, για τα φύλλα της που αποτελούν τη μοναδική τροφή του μεταξοσκώληκα (Bombyx mori). Κάθε κλωβός μεταξοσκωλήκων εμπεριέχει 20.000 αυγά, τα οποία μετά την εκκόλαψη τους, χρειάζονται το φύλλωμα 40 δέντρων για τη διατροφή τους. Για το λόγο αυτό, εκτός από την καλλιέργεια δένδρων μουριάς, στην επιφάνεια που προσφέρει το ισόγειο του κτιρίου ΜΙΝΙΟΝ προτείνουμε την φύτευση στην πλατεία Κάνιγγος. Δημιουργούμε έτσι έναν εναλλακτικό πυκνό πυρήνα καλλιέργειας σε απόσταση 100 μέτρων από το οικόπεδο της πρότασής μας.

Επιλέγουμε και εντάσσουμε στην καλλιεργητική πρόταση τα φυτά:

Indigofera tinctoria (φυτό για την παραγωγή βαφής ΜΠΛΕ ΧΡΩΜΑΤΟΣ)

Η Indigofera tinctoria, γνωστή επίσης ως true indigo, είναι ένα είδος φυτού από την οικογένεια των φασολιών.
Πρόκειται για ένα φυλλοβόλο θάμνο ύψους 1 έως 2 μέτρων. Έχει πράσινα φύλλα και ροζ ή ιώδη άνθη. Αναπτύσσεται καλύτερα σε περιοχές όπου οι ετήσιες θερμοκρασίες κατά τη διάρκεια της ημέρας κυμαίνονται μεταξύ 22 - 28 °C. Τέλος χρειάζεται ηλιόλουστη θέση, σε οποιοδήποτε βαθύ, καλά στραγγιζόμενο και μέτρια συγκρατημένο, εύφορο έδαφος. Ο χρόνος ανθοφορίας του φυτού είναι στα μέσα της άνοιξης και η απόσταση φύτευσης είναι 90-120 cm. (εικόνα 4)

Miscanthus tinctorius (φυτό για την παραγωγή βαφής ΚΙΤΡΙΝΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΣ)

Τα περισσότερα είδη Miscanthus προέρχονται από την Ιαπωνία και τις Φιλιππίνες, την Ινδία, την Ανατολική Ασία, τη Μαλαισία και την Πολυνησία. Δύο είδη είναι ιθαγενή στην οροσειρά των Ιμαλαϊαων και τέσσερα στη Νότια Αφρική. Φύεται σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης και σε τροπικές και υποτροπικές περιοχές. Το όνομα του προέρχεται από το ελληνικό μίσχος και άνθος. Το Miscanthus tinctorius, γνωστό ως Kariyasu είναι ένα πολυετές χορτάρι ύψους 60-150 cm. Ανθίζει από τον Αύγουστο έως τον Σεπτέμβριο.

Safflower (φυτό για την παραγωγή βαφής ΚΟΚΚΙΝΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΣ)

Το Safflower ή Carthamus tinctorius είναι μία από τις παλαιότερες καλλιέργειες του ανθρώπου και τα πέταλα των λουλουδιών του χρησιμοποιήθηκαν ως βαφή στην Ινδία, την Άπω Ανατολή και την Αίγυπτο. Το όνομα Carthamus προέρχεται από τα αραβικά και σημαίνει «βαφή». Παράγει τόσο κόκκινες όσο και κίτρινες βαφές. Στην Ευρώπη καλλιεργήθηκε κυρίως για το λάδι που εξάγεται από τους σπόρους του.

Στα σημεία που ο φυσικός φωτισμός δεν είναι επαρκής τοποθετούμε υδροπονικές*6 καλλιέργειες λαχανικών, οι οποίες αναπτύσσονται με τεχνητό φωτισμό, όπως και καλλιέργειες μανιταριών των οποίων οι απαιτήσεις σε φως είναι πολύ μικρότερες ή μηδαμινές. Στον πρώτο και στον δεύτερο όροφο της μεταλλικής κατασκευής προτείνουμε και σχεδιάσαμε τις καλλιέργειες αρωματικών φυτών και οπωροκηπευτικών τα οποία τροφοδοτούν την τοπικη αγορά στο ισόγειο του κτιρίου, (εικόνα 5) ορίζοντας συνεπώς το πρώτο πολιτικό βήμα στην τοπικοποιημένη βιώσιμη κυκλική οικονομία.

Εσωτερικά της ράμπας κάθετης κυκλοφορίας προτείνουμε και σχεδιάσαμε την τοποθέτηση-ανάπτυξη συστάδων κάκτων και παχύφυτων*7 δημιουργώντας σειρές, τείχη και ζώνες βλάστησης όπου ο/η επισκέπτης περιβάλλεται από κρεμαστά φυτεμένα παρτέρια.

Στο δώμα προτείνουμε δύο θερμοκήπια, εκ των οποίων το ένα περιέχει τροπικά φυτά όπως aloe(vera) και το δεύτερο κηπευτικά-λαχανικά.

Τα φυτά έχουν μεγάλη ανθεκτικότητα-αντοχή στη αέρια ρύπανση και είναι κατάλληλα για τη δημιουργία φυτικού φράχτη σε οδικές αρτηρίες. Αρδεύονται πλήρως από τις δεξαμενές νερού του κτιρίου που συλλέγουν το νερό και από τις στέγες των διπλανών κτιρίων. Προβλέπεται πως στις δεξαμενές αποθηκεύεται το νερό των βροχοπτώσεων και ως εκ τούτου συγκροτούν βιώσιμο πυρήνα αυτάρκειας σε περιόδους ξηρασίας.